Trauma, niezależnie od jej formy, odbija się na ciele i psychice, ale najbardziej dramatyczne zmiany zachodzą w mózgu. W wyniku przeżytych traumatycznych doświadczeń dochodzi do głębokich modyfikacji w strukturach mózgowych odpowiedzialnych za emocje, pamięć i reakcje na stres. Te zmiany mogą mieć długotrwały wpływ na zdrowie psychiczne, w tym na zdolność radzenia sobie z codziennymi wyzwaniami, co stawia przed terapeutami konieczność lepszego zrozumienia neurobiologicznych mechanizmów traumy i ich roli w leczeniu.
W poniższym tekście poruszamy takie zagadnienia jak:
Jakie struktury mózgu są najczęściej zaangażowane? Jakie mechanizmy neurobiologiczne mogą wyjaśniać chroniczne objawy traumy, takie jak lęki czy flashbacki? I wreszcie – jak terapeuci mogą wykorzystać tę wiedzę, by skuteczniej wspierać swoich pacjentów?
Ciała migdałowate, hipokamp, kora przedczołowa: Kluczowe struktury mózgu a trauma
W kontekście traumy trzy obszary mózgu mają szczególne znaczenie: amygdala, hipokamp i kora przedczołowa. Każdy z tych regionów pełni istotną rolę w przetwarzaniu emocji, przechowywaniu pamięci oraz w regulacji reakcji na stres.
- Ciało migdałowate – to centrum emocji, szczególnie tych związanych ze stresem. Jej główną funkcją jest rozpoznawanie zagrożeń i wyzwalanie odpowiedzi “walcz lub uciekaj” (fight or flight). W wyniku traumy ciało migdałowate może stać się nadmiernie aktywne, prowadząc do przewlekłego stanu gotowości na niebezpieczeństwo, nawet w sytuacjach, które nie stanowią realnego zagrożenia. Dla pacjentów z PTSD (zespołem stresu pourazowego) oznacza to np. częste poczucie niepokoju, nadmierną czujność i nieadekwatne reakcje na bodźce, które w innych okolicznościach byłyby uznane za neutralne.
- Hipokamp – struktura odpowiedzialna za formowanie i przechowywanie wspomnień, w tym szczególnie tych związanych z kontekstem emocjonalnym. U osób, które przeżyły długotrwałą traumę, hipokamp może ulec zmniejszeniu, co prowadzi do trudności w przechowywaniu nowych wspomnień i oddzieleniu przeszłości od teraźniejszości. Konsekwencją tego jest często doświadczenie flashbacków, czyli nagłych, żywych wspomnień z przeszłości, które pojawiają się w najmniej oczekiwanych momentach.
- Kora przedczołowa – ta część mózgu jest odpowiedzialna za podejmowanie decyzji, planowanie i kontrolowanie emocji. U osób po traumie często obserwuje się osłabioną aktywność tej struktury, co skutkuje problemami w regulowaniu impulsów, rozwiązywaniu problemów czy podejmowaniu racjonalnych decyzji w stresujących sytuacjach. Osłabiona aktywność kory przedczołowej jest jednym z powodów, dla których osoby po traumie mogą mieć trudności w utrzymaniu stabilnych relacji interpersonalnych oraz w zachowaniu zdrowych mechanizmów obronnych.
Neuroplastyczność i rehabilitacja mózgu: Jak trauma zmienia mózg i jak można to wykorzystać?
Choć trauma wywołuje zmiany w mózgu, to równie ważne jest to, że mózg pozostaje plastyczny i potrafi się regenerować. Neuroplastyczność to zdolność mózgu do tworzenia nowych połączeń neuronowych w odpowiedzi na doświadczenia, w tym również na leczenie traumy. Dzięki tej plastyczności możliwe jest „przeorganizowanie” mózgu w sposób, który umożliwi zdrowienie i ponowne nauczanie się reagowania na bodźce w sposób mniej szkodliwy.
W przypadku traumy szczególne znaczenie mają różne techniki terapeutyczne, które wspierają ten proces „reorganizacji” mózgu.
- Somatic Experiencing – stworzone przez Petera Levine’a podejście, które uwzględnia ciało jako kluczowy element leczenia traumy. Levine zauważył, że trauma nie tylko zostaje „zapisana” w psychice, ale również w ciele, co objawia się m.in. chronicznym napięciem, bólami czy dysfunkcjami fizycznymi. Terapia opiera się na pracy z tymi somatycznymi objawami, co pozwala na ich „rozładowanie” i umożliwia przetworzenie przeżytych doświadczeń w sposób, który uwalnia pacjenta od ich paraliżującego wpływu.
- EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) – metoda, która wykorzystuje kontrolowane ruchy oczu w celu przetworzenia traumatycznych wspomnień. Badania potwierdzają, że EMDR pomaga w aktywacji naturalnych mechanizmów przetwarzania w mózgu, w tym także regulacji nadmiernej aktywności amygdali i poprawie działania kory przedczołowej. Zgodnie z teorią Francine Shapiro, twórczyni tej metody, EMDR wspomaga zdolność mózgu do „przetwarzania” traumatycznych wspomnień, co w efekcie prowadzi do ich zintegrowania w sposób mniej obciążający emocjonalnie.
- Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – podejście, które koncentruje się na identyfikowaniu i modyfikowaniu nieadaptacyjnych przekonań i schematów myślowych. W kontekście traumy terapia ta pomaga w obniżeniu nadmiernej aktywności amygdali, jednocześnie wzmacniając funkcje kory przedczołowej, co umożliwia bardziej racjonalne i kontrolowane reagowanie na stresujące sytuacje.
Mózg, który się zmienia
Neurobiologia traumy przypomina nam o tym, jak ogromny wpływ na naszą psychikę mają doświadczenia, których doświadczamy w życiu. Mózg, choć plastyczny, jest także wrażliwy na wszelkie trudne przeżycia. Zrozumienie tych mechanizmów daje nadzieję – nie tylko dla terapeutów, ale i dla pacjentów – że proces leczenia traumy to coś więcej niż tylko „odczuwanie” i „przeżywanie”. To także proces fizycznych zmian w strukturach mózgowych, które mogą przebiegać w kierunku zdrowienia i równowagi. To pokazuje, że nasza biologia nie jest tylko tłem dla psychicznych przeżyć, ale aktywnie uczestniczy w procesie zdrowienia. A gdy te zmiany następują, stajemy się świadkami tego, jak mózg, który kiedyś był sparaliżowany przez traumę, powoli odzyskuje zdolność do życia w zgodzie z samym sobą. Jakbyśmy na nowo uczyli się oddychać – ale tym razem pełną piersią.
